Rys 1 - W puszce elektroinstalacyjnej łączy się przewody np. za pomocą uniwersalnych złączek (fot. Wago Elwag) Rys 2 - Przewody elektryczne można prowadzić w listwach instalacyjnych (Hager Polo)Osprzęt elektroinstalacyjny to przede wszystkim wszelkie łączniki – czyli kontakty, gniazdka – fachowo zwane gniazdami przyłączeniowymi i puszki elektroinstalacyjne. Warto jednak też...
Rys 1 - W puszce elektroinstalacyjnej łączy się przewody np. za pomocą uniwersalnych złączek (fot. Wago Elwag)
Rys 2 - Przewody elektryczne można prowadzić w listwach instalacyjnych (Hager Polo)
Osprzęt elektroinstalacyjny to przede wszystkim wszelkie łączniki – czyli kontakty, gniazdka – fachowo zwane gniazdami przyłączeniowymi i puszki elektroinstalacyjne. Warto jednak też wspomnieć o najbardziej efektownym elemencie instalacji elektrycznej, czyli oprawach oświetleniowych.
Rozmieszczenie wszystkich elementów instalacji elektrycznej oraz jej przebieg powinny być starannie zaprojektowane. Unikniemy wtedy konieczności przerabiania instalacji, dokładania kolejnych gniazd czy kontaktów. Jeśli bowiem chcielibyśmy podłączyć znacznie więcej odbiorników niż było zaprojektowane, może się okazać, że instalacja nie wytrzyma zwiększonego obciążenia i konieczna będzie jej całkowita wymiana.
Puszki elektroinstalacyjne
To bardzo ważny element instalacji elektrycznej, w nim bowiem łączy się poszczególne obwody, a w instalacji podtynkowej puszki służą dodatkowo do osadzenia łączników i gniazd rys. 1.
Puszki produkowane są w różnych kształtach – walca, prostokąta lub kwadratu. Zależnie od sposobu wykonania instalacji stosuje się puszki:
podtynkowe bez pokrywki – służą do osadzenia łącznika lub gniazda;
podtynkowe z pokrywką – schowane są w nich listwy połączeniowe (dobrane wielkością do średnicy puszki), dzięki którym możliwe jest wykonanie rozgałęzień instalacji. Puszki z pokrywką są przelotowe lub rozgałęźne;
natynkowe – wykorzystywane w instalacjach natynkowych jako miejsca, gdzie następuje rozdział obwodów. Puszki natynkowe mają wsporniki umożliwiające montaż do podłoża. Coraz modniejsze (i wygodne) łączenie gniazd oraz łączników w bloki wymaga stosowania puszek dwu-, trzy- lub czteromiejscowych. Możliwe jest użycie modeli gotowych lub zestawienie puszek pojedynczych wyposażonych w odpowiednie zatrzaski.
Od niedawna są na rynku instalacyjne puszki podłogowe. Poleca się je szczególnie do dużych pomieszczeń oraz wszędzie tam, gdzie odbiorniki energii (lampy, sprzęt audio i video) mają stać z dala od ścian. Puszkę należy tak osadzić, aby jej wierzch był zrównany z powierzchnią podłogi.
Puszki podłogowe są szczelne – bez ryzyka można na mokro czyścić podłogę.
Gniazda przyłączeniowe
Gniazda stałe oferowane są w odmianach natynkowej, podtynkowej oraz wtynkowej.
Osprzęt natynkowy w całości znajduje się na powierzchni ściany. Montuje się go bez puszek instalacyjnych. W wykonaniu podtynkowym gniazdo schowane jest w ścianie (w puszcze instalacyjnej), a na powierzchni muru znajduje się jedynie płaska maskownica. Elementy wtynkowe umieszczane są w płytkich puszkach instalacyjnych i zagłębione w ścianę częściowo (ok. 10 mm). Takie rozwiązanie jest w domach jednorodzinnych spotykane sporadycznie.
Uwaga. W domu jednorodzinnym najczęściej stosowany jest osprzęt przewidziany dla poboru prądu do 6, 10 lub 16 A. Coraz większą popularność zdobywają modele, które można łączyć w zestawy po 2, 3 i 4 elementy rys. 2. Wymaga to zastosowania puszek instalacyjnych wielokrotnych i specjalnych ramek montażowych – maskownic. Zestawy takie można montować zarówno pionowo jak i poziomo.
Przewód w listwie
Listwy i kanały elektroinstalacyjne umożliwiają ułożenie instalacji już po wykończeniu ścian w pomieszczeniu. Olbrzymią zaletą jest łatwość dokonywania wszelkich przeróbek bez potrzeby ich niszczenia.
Kanały tym się różnią od listew, że są większe – można zmieścić w nich większą liczbę przewodów.
Listwy i kanały wykonane są najczęściej z tworzywa sztucznego, rzadziej z aluminium z tworzywową wkładką. Łatwo się je tnie i modeluje, dzięki czemu można je dokładnie dopasować do podłoża. Oferowane są też gotowe narożniki i rozgałęźniki. Zamontowane listwy można przykryć wykładziną dywanową lub osłoną dopasowaną do wystroju wnętrza. Niektóre listwy są tak estetycznie wykończone, że nie potrzeba ich zakrywać.
Listwy i kanały prowadzi się najczęściej przy ścianach, podłodze, suficie lub wokół drzwi. Na rynku dostępne są profile o różnych wielkościach i kształtach, jedno- i wielokomorowe.
Włącz i wyłącz
Włączniki (czyli fachowo: łączniki instalacyjne) służą do ręcznego sterowania odbiornikami energii elektrycznej – zazwyczaj oprawami oświetleniowymi. Obecnie w domach jednorodzinnych powszechnie stosuje się łączniki klawiszowe z tworzywa sztucznego, chociaż niektórzy producenci oferują także wyroby z drewna. Oprócz łączników klawiszowych spotkać można łączniki obrotowe.
Wzornictwo i kolory łączników są bardzo różnorodne, dzięki czemu łatwo je dopasować do wystroju pomieszczeń. Niektóre modele mają możliwość wymiany klawisza lub obudowy. Coraz większą popularność zdobywają łączniki, które można łączyć z gniazdami w bloki ujęte we wspólną ramkę – maskownicę.
Na rynku jest dostępnych kilka rodzajów łączników:
jedno- i dwuklawiszowe – pozwalają sterować jednym lub większą liczbą odbiorników;
zwierne i przełączane (przełączniki schodowe). Pierwszy rodzaj, najprostszy, działa na zasadzie włącz/wyłącz. Modele przełączane pozwalają np. wykonać oświetlenie korytarza lub klatki schodowej sterowane z dwóch punktów;
stabilne i chwilowe – w pierwszych, klawisz po naciśnięciu pozostaje w wybranej pozycji. Włączniki chwilowe zamykają obwód tylko w momencie wciskania klawisza – najczęściej stosuje się je do dzwonka przy drzwiach;
z podświetleniem – wbudowana neonówka lub – coraz częściej – dioda LED świeci cały czas albo tylko w momencie rozłączenia obwodu; podświetla klawisz lub małe okienko umieszczone na obudowie łącznika;
ściemniacze – umożliwiają regulację strumienia światła; są stosowane przede wszystkim w salonach. Uwaga. Tylko niektóre mogą współpracować ze świetlówkami energooszczędnymi.
Gniazda produkowane są jako natynkowe i podtynkowe pojedyncze (dla jednej wtyczki) lub podwójne (dla dwóch wtyczek). Spotyka się również gniazda potrójne. Specjalne wykonania pozwalają na ich zabudowę w kanałach instalacyjnych.
Rys 4 - Wbudowane w podest lampy pozwalają bezpiecznie poruszać się po ciemku (fot. Spotline)
W przypadku braku zabezpieczenia zbyt duży prąd może doprowadzić do rozgrzania przewodów, stopienia pokrywającej je izolacji a nawet do wywołania pożaru.
Wyłączniki nadprądowe oferowane są w kilku wykonaniach. Oznaczone literą A mają działanie natychmiastowe – zwarcie w chronionym obwodzie powoduje jego bezzwłoczne odłączenie. Modele oznaczone literami B, C, D wykazują pewne opóźnienie w działaniu, różne są też proporcje prądu zadziałania do prądu znamionowego.
W zależności od wykonania wyłączniki nadprądowe stosuje się do zabezpieczenia:
grupa A – gniazda przyłączeniowe;
grupa B – odbiorniki niewrażliwe na przeciążenia termiczne, o małych prądach rozruchowych, np. grzejniki;
grupa C – zasilanie silników o niewielkich mocach (do kilku kilowatów);
grupa D przewidziana jest do silników o dużych mocach i w domach jednorodzinnych nie znajduje zastosowania.
Dla ochrony użytkowników przed porażeniem prądem elektrycznym stosuje się wyłączniki różnicowoprądowe. Odłączają chroniony obwód w sytuacji, gdy na obudowie chronionego urządzenia pojawia się napięcie sieci – czyli nastąpiło tzw. przebicie lub tylko osłabienie izolacji. Dotknięcie takiego miejsca powoduje przepływ prądu przez człowieka do ziemi. Wyłączniki różnicowoprądowe reagują na przepływ bardzo małych prądów do ziemi (od 10 mA), a odłączenie instalacji następuje w czasie 15-50 ms. Urządzenia te powinny być przynajmniej raz w roku sprawdzane. Służy do tego niewielki przycisk TEST na ich obudowie – po jego naciśnięciu przekaźnik powinien zadziałać.
W zabezpieczenia różnicowoprądowe powinny być wyposażone wszystkie nowe instalacje.
Krótko o lampach
Oferowane są oprawy na jedną i więcej żarówek. Do typowych żarówek stosowane są oprawki tradycyjne (trzonek E27) i z tzw. małym gwintem (trzonek E14). Można w nie wkręcać większość świetlówek energooszczędnych i żarówki halogenowe na 230 V. Oprawy do tradycyjnych świetlówek i niskonapięciowych lamp halogenowych mają bezgwintowe złącza stykowe.
Wybierając określoną żarówkę czy świetlówkę należy sprawdzić, czy jej moc jest zgodna z warunkami określonymi przez producenta oprawy. Zamontowanie zbyt mocnej żarówki może doprowadzić do stopienia lub zdeformowania oprawy.
Oprawy stosowane w domach jednorodzinnych muszą spełniać odpowiednie wymagania techniczne. Podobnie jak gniazda i łączniki, są dostosowane do zasilania napięciem 230 V (sporadycznie używa się opraw zasilanych prądem trójfazowym 400 V).
Najbardziej popularne są oprawy montowane na sufitach. Są to przede wszystkim żyrandole i plafoniery. Spora jest oferta opraw o regulowanej wysokości – chętnie używanych do oświetlania stołu w jadalni.
Produkowane są również kinkiety (montaż naścienny), lampy stojące – podłogowe, biurkowe, nocne – jak też elementy oświetleniowe, coraz częściej zasilane diodami LED, wbudowywane w podłogę.
Warto też wspomnieć, że są specjalne lampy podtynkowe przeznaczone do podświetlania podestów, stopni schodów i korytarzy rys. 4.
W pomieszczeniach, w których panuje podwyższona wilgotność powietrza można stosować m.in. wodoszczelne oprawy punktowe -. Umieszcza się je najczęściej w sufitach podwieszonych.
Anna Grocholska
Rys 3 - Kompaktowy zestaw ograniczników przepięć klasy B i C (fot. Moeller)
Bezpieczeństwo najważniejsze
Zastanawiając się nad instalacją przede wszystkim gniazdek elektrycznych musimy pamiętać, że konieczna jest ochrona wielu podłączonych do niego urządzeń. We wnętrzach bowiem znajduje się sprzęt elektroniczny, który jest bardzo czuły na przepięcia powstające w zasilającej go instalacji elektrycznej. Bezpośrednie uderzenie pioruna, a nawet wyładowanie w większej (do ok. 1,5 km) odległości mogą spowodować powstawanie przepięć i iskier wtórnych. Ochrona wewnętrzna ma na celu ograniczenie tych zjawisk.
Ochrona ta powinna być kompleksowa i obejmować wykonanie połączeń wyrównawczych oraz zainstalowanie aparatury zapewniającej ochronę strefową.
Wykonanie połączeń wyrównawczych polega na zainstalowaniu głównej szyny ekwipotencjalnej w postaci skrzynki z szeregiem zacisków oraz połączenie z nią punktu neutralnego rozdzielnicy elektrycznej, metalowych powłok kabli, metalowych rur wchodzących do budynku, połączeń wyrównawczych w łazienkach, uziomu instalacji odgromowej (jeżeli występuje ochrona zewnętrzna) itp.
Ochrona strefowa obejmuje umieszczenie w budynku ochronników (odgromników) trzech stopni:
I stopień (klasa B) instaluje się w złączu lub przy głównej rozdzielnicy. W zależności od systemu sieci zasilającej montuje się je tylko w trzech przewodach fazowych lub także w przewodzie neutralnym;
II stopień (klasa C) umieszcza się przy głównej rozdzielnicy. Odgromniki klas B i C mogą mieć sygnalizację uszkodzenia co umożliwia natychmiastową wymianę wkładki ochronnej. Muszą być zainstalowane w odległości kilku metrów od siebie. Nie jest to zwykle możliwe, gdy umieszcza się je przy głównej rozdzielnicy. W takim przypadku stosuje się dodatkowo cewkę odprzęgającą włączoną pomiędzy ochronnik klasy B a ochronnik klasy C, albo kompaktowy zestaw ochronników obu tych klas rys. 3;
III stopień (klasa D) – ten ochronnik znajduje się bezpośrednio przy chronionych urządzeniach. Może być montowany w puszce podtynkowej, w przewodzie zasilającym lub w rozgałęźniku a także we wtyczce pośredniej.
Ostatnio pojawiły się w handlu ochronniki do ochrony kompleksowej zawierające w jednym urządzeniu ochronniki wszystkich trzech stopni.
O wyborze typu ochronnika i jego parametrach decyduje m.in.:
częstotliwość wyładowań atmosferycznych na danym terenie;
typ sieci energetycznej, z której jest zasilany chroniony budynek;
topografia terenu (budynki położone na wzniesieniach są bardziej narażone na uderzenie pioruna);
położenie budynku w stosunku do innych obiektów (w promieniu do ok. 50 m), np. budynków wyposażonych w instalację odgromową lub wysokich (powyżej 20 m) masztów, drzew, kominów itp.;
wyposażenie budynku w ochronę zewnętrzną lub brak takiej ochrony;
rodzaj urządzeń podlegających ochronie.
Ochronniki zabezpieczają nie tylko przed przepięciami pochodzenia burzowego, ale także przed przepięciami o charakterze łączeniowym mogącymi wystąpić w sieci zasilającej budynek.
Każda instalacja ochronna musi mieć swoją metrykę. Znajduje się w niej opis zastosowanych rozwiązań, plan rozmieszczenia elementów ochronnych oraz protokół pomiarów kontrolnych.
Z kolei wewnątrz domu instalacja elektryczna musi być zabezpieczona przed przeciążeniami oraz skutkami zwarć. W miejsce starych bezpieczników topikowych coraz częściej stosuje się wyłączniki nadprądowe. Samoczynnie odłączają one chroniony obwód, gdy prąd płynący w przewodach przekroczy ustaloną wartość bezpieczną lub nastąpi zwarcie. Wyłącznik nadprądowy wymaga następnie jedynie ręcznego włączenia.
