Poddasze możemy doświetlić na kilka sposobów. Co wybrać: lukarnę czy okno połaciowe? Jeśli poznamy charakterystykę obu rozwiązań, odpowiedź na to pytanie z pewnością stanie się łatwiejsza.
Pytanie Czytelnika: Buduję dom według projektu katalogowego. Ponieważ borykam się jednocześnie z problemami finansowymi, chcę wymienić zaplanowane w nim trzy lukarny (duże, o nietypowych oknach) na okna dachowe - myślę, że będą tańsze i pod względem materiału, i robocizny. Traktuję to jednak jako rozwiązanie tymczasowe, przynajmniej na części dachu od strony ulicy. Mój dom to typ prostego dworku, lukarny dodałyby mu uroku. W przyszłości będę chciał je zbudować, ale czy będzie taka możliwość?
Odpowiedź: Poddasze możemy doświetlić na kilka sposobów. Jakkolwiek każdy z nich w mniejszym lub większym stopniu zapewnia podstawowy efekt w postaci wpuszczenia światła dziennego do wnętrza, jednak różnice pomiędzy nimi są znaczące, a ich zakres obejmuje aspekt techniczny, użytkowy, estetyczny i finansowy. Co wybrać: lukarnę czy okno połaciowe? Jeśli poznamy charakterystykę obu rozwiązań, odpowiedź na to pytanie z pewnością stanie się łatwiejsza.
Redakcja
Każdy projekt architektoniczny budynku z poddaszem użytkowym zawiera rozwiązanie doświetlenia pomieszczeń owego poddasza, już na etapie jego wyboru musimy zatem zdecydować, który ze sposobów bardziej nam odpowiada. Dopływ światła dziennego do wnętrz pod spadzistym dachem umożliwiają albo okna typowe, zamontowane w nadbudówce zwanej lukarną, albo specjalne, instalowane bezpośrednio w połaci dachowej - tzw. okna połaciowe.
Może się zdarzyć, że rozwiązanie zawarte w projekcie wydaje nam się niewystarczające, bądź niezgodne z naszymi upodobaniami. Jeśli w trakcie budowy lub w użytkowanym już budynku zechcemy "dostawić" lukarnę, której forma nam odpowiada, będziemy musieli zlecić modyfikację projektu i na podstawie zmienionej dokumentacji uzyskać nowe pozwolenie na budowę.
Również wstawienie okien połaciowych, których w projekcie nie przewidziano, wymaga uzyskania pozwolenia na budowę, jednak w praktyce wymóg ten rzadko jest przestrzegany. Z jednej strony trudno zaliczyć ich zamontowanie do prac remontowych, z drugiej zaś operacja ta z reguły nie wymaga zmian w konstrukcji dachowej, co oznacza, że odstępstwo od projektu nie wpływa na bezpieczeństwo użytkowania domu. Problemy mogą się jednak pojawić przy odbiorze budynku; jeśli trafimy na inspektora-formalistę, może on zażądać naniesienia zmian w projekcie nawet wówczas, gdy zamontowaliśmy okno nieznacznie większe od zaprojektowanego.
W każdym jednak przypadku, aby dochować wierności przepisom prawa autorskiego, powinniśmy - niezależnie od zakresu planowanych zmian - uzyskać zgodę projektanta na ich dokonanie.
Na lukarny decydujemy się często ze względu na ich walor ozdobny; jako wyraźnie zaakcentowany element budynku w istotny sposób wpływają na jego architekturę. Pamiętajmy jednak, że służą one nie tylko dekoracji fasady, ale muszą również zapewniać dobre i równomierne oświetlenie wnętrza, a także umożliwić jego funkcjonalne urządzenie. Nie spełnią tego zadania najlepiej liczne wąskie nadbudówki, które jedynie w znaczny sposób skomplikują konstrukcję dachu. Jeśli zależy nam na uzyskaniu możliwie dużej powierzchni poddasza o dostatecznej wysokości, wybierzmy lepiej jedną dużą lukarnę, obejmującą znaczną część połaci dachowej.
Lukarny najlepiej sprawdzają się na dachach o nachyleniu powyżej 45°, posadowionych na wysokich (powyżej 1 m) ściankach kolankowych. Skosy dachowe nie ograniczają wówczas nadmiernie dopływu światła dziennego, a wnęka lukarny nie tworzy niepraktycznego, głębokiego "korytarza".
Konstrukcja każdej lukarny zwiększa powierzchnię przegród zewnętrznych, które wymagają ocieplenia i zabezpieczenia przed wilgocią. Z drugiej zaś strony instalowane w niej standardowe okna mają lepsze własności ciepłochronne i są mniej narażone na uszkodzenia, niż typowe okna połaciowe. Budowa lukarny jest dosyć skomplikowana, dlatego powinno się ją wznosić podczas montażu więźby dachowej.
Główną zaletą okna połaciowego jest duża prostota jego wykonania w połączeniu z dobrym efektem, jakim jest skuteczne doświetlenie pomieszczenia na poddaszu. Zależnie od potrzeb, okna takie mogą być montowane pojedynczo lub w zestawach, w układzie pionowym bądź poziomym. Ich wbudowanie praktycznie nie wpływa na wygląd budynku - w wysoko osadzonych dachach z zewnątrz są niemal niewidoczne. Wygodniej osadzać je podczas wznoszenia dachu, choć bez większych problemów można je również zamontować w domu już ukończonym.
Mogą jednak - w porównaniu ze zwykłymi oknami - przysparzać pewnych kłopotów. Podczas intensywnych opadów śniegu okno połaciowe bywa przez dłuższy czas pokryte śniegiem. Jeśli niespodziewanie nadejdzie ulewa, pozostawienie otwartego okna niechybnie skończy się zalaniem pomieszczenia (problem ten można rozwiązać instalując czujnik deszczu lub przynajmniej sygnalizację otwarcia okien, włączającą się gdy wychodzimy z domu).
Porównując oba sposoby doświetlenia poddasza powinniśmy brać również pod uwagę techniczne możliwości zastosowania danego rozwiązania.
Jeśli lukarna ma być jedynym źródłem światła naturalnego w pomieszczeniu, jego głębokość (odległość od ściany z oknem do ściany wewnętrznej) nie powinna przekraczać 5 m, gdyż przy większych wymiarach o równomierność oświetlenia będzie trudno. Przy nachyleniu dachu poniżej 30° niewielki będzie również kąt nachylenia zadaszenia lukarny, co utrudni dobór odpowiednio szczelnego pokrycia dachowego.
Jeśli zaplanowaliśmy lukarny łukowe, nazywane też "wolimi oczkami", materiał pokryciowy ich zadaszenia musi umożliwiać krycie powierzchni krzywoliniowych. Przy małym promieniu zakrzywienia nie można będzie ułożyć tam np. dużych dachówek zakładkowych - ceramicznych lub cementowych. Konstrukcja wolego oczka wymaga też dużo miejsca na połaci dachowej; zmieszczenie obok siebie kilku lukarn tego typu może okazać się kłopotliwe lub niemożliwe.
Ograniczeń tego rodzaju nie stwarza montaż okien połaciowych. Można je wstawić na każdym dachu o nachyleniu powyżej 15°, w dodatku dowolnie pokrytym. Należy jedynie zadbać o rozstawienie krokwi w konstrukcji dachowej na taki wymiar, aby okno zmieściło się pomiędzy nimi bez problemów.
Okien połaciowych nie należy umieszczać w pobliżu kominów, wylotów kanałów wentylacyjnych i odpowietrzenia instalacji kanalizacyjnej, ze względu na możliwość przenikania z zewnątrz nieprzyjemnych zapachów lub dymu.
Pomieszczenia mieszkalne znajdujące się na poddaszu muszą mieć zapewniony dopływ światła naturalnego poprzez okna połaciowe lub fasadowe; te ostatnie mogą być umieszczone w ścianach szczytowych bądź lukarnach.
Według przepisów, w pomieszczeniu przeznaczonym na stały pobyt ludzi powierzchnia okna mierzona w świetle ościeżnicy powinna odpowiadać co najmniej 1/8 powierzchni podłogi. Na poddaszach, których przestrzeń użytkowa (o wysokości powyżej 1,9 m) ze względu na skosy dachowe jest mniejsza od powierzchni podłogi, wymiary okien można odpowiednio - proporcjonalnie - zmniejszyć.
Lukarna składa się ze ścianki frontowej z otworem okiennym, osłonowych ścianek bocznych oraz zadaszenia. Ściankę frontową, która stanowi równocześnie oparcie dla zadaszenia, wykonuje się z drewna lub - w lukarnach szerszych - jako żelbetową. W tym pierwszym przypadku drewniane belki o przekroju dostosowanym przez konstruktora do występujących obciążeń tworzą ramę przymocowaną do murłaty (lub do kotew osadzonych w wieńcu) i krokwi. Niekiedy, w przypadku niewielkich lukarn doświetlających, umieszczonych wysoko nad podłogą, cała konstrukcja mocowana jest bezpośrednio do krokwi i wyposażana w stałe lub uchylne okno fasadowe.
Przy lukarnach o dużej rozpiętości oparciem dla konstrukcji zadaszenia jest żelbetowa rama; kształt jej górnej belki odpowiada zarysowi lukarny. Tu pionowe elementy nośne konstrukcji muszą być zakotwione w wieńcu ściany zewnętrznej. Ścianki frontowej lukarny nie można zbudować z cegieł lub bloczków, gdyż nie zagwarantuje to dostatecznej stabilności pod obciążeniem od dachu.
W celu zapewnienia wymaganej ciepłochronności żelbetowa konstrukcja musi zostać ocieplona, np. przez zamocowanie styropianu, który można następnie pokryć tynkiem cienkowarstwowym lub okładziną elewacyjną. Wygodnym sposobem wykonania konstrukcji żelbetowej jest też wykorzystanie szalunków traconych, np. z płyt wiórowo-cementowych, z umieszczoną wewnątrz warstwą ocieplającą.
Ścianki boczne lukarny tworzy najczęściej szkielet drewniany wypełniony wełną mineralną z poszyciem z płyty OSB. Po ich zewnętrznej stronie montuje się zwykle warstwę elewacyjną z impregnowanego drewna lub paneli PVC, bądź pokrywa się je takim samym materiałem, jak dach. Można je również otynkować tynkiem cienkowarstwowym nałożonym na siatce zbrojącej z włókna szklanego. Wówczas dodaje się też dodatkową warstwę ocieplenia w postaci ryflowanych płyt styropianowych, mocowanych kołkami do poszycia, które na dole muszą się opierać na perforowanej listwie startowej - umożliwi to odpływ wody pochodzącej z ewentualnych przecieków pod warstwą ociepleniową.
Zadaszenie lukarny może mieć formę jedno-, dwu- lub czterospadowego daszku bądź łuku. Ponieważ pokrywa się je tym samym materiałem, co dach budynku, należy przy wykonywaniu konstrukcji zachować minimalne nachylenie dopuszczone dla wybranego rodzaju pokrycia. Problem może występować zwłaszcza w przypadku daszków prostych i łukowych, gdyż kąt ich nachylenia zwykle znacznie odbiega od skosu połaci dachowej. Jeśli dla wybranego pokrycia (np. dachówek ceramicznych lub cementowych) spadek daszku jest niewystarczający, należy wykonać dach podwójny o dolnej warstwie z papy na pełnym deskowaniu, osłoniętej właściwym pokryciem dachowym, pełniącym jedynie funkcję ozdobną.
Na większych daszkach warto zamontować rynny, które zabezpieczą przed rozpryskiwaniem wody i odprowadzą jej nadmiar na główną połać dachową. Dobrze jeśli zadaszenie tworzy możliwie daleko wysunięty okap - zapobiegnie to zalewaniu szyb wodą spływającą z dachu. Uszczelnienie połączenia ścianek bocznych lukarny z połacią dachową musi zabezpieczać przed przenikaniem w głąb dachu nie tylko wody opadowej, ale również pochodzącej z topniejącego śniegu, który w tym miejscu gromadzi się zwykle w większej ilości. W tym celu montuje się tam szerokie blachy koszowe i zakłada dodatkowe uszczelki zapobiegające przenikaniu wody pod pokrycie.
W lukarnie można zamontować dowolne okno fasadowe o kształcie i wymiarach dopasowanych do ościeży. Okna o kształtach prostych można nawet dobrać z katalogu rozwiązań typowych, jednak najczęściej zamawia się je "pod wymiar" określonej lukarny. Przy zamawianiu okien o kształcie trapezu lub łukowym koniecznie należy zwrócić uwagę na kierunek otwierania skrzydeł; zawiasy powinny znajdować się zawsze na dłuższym boku skrzydła, gdyż w przeciwnym razie - jeśli skos sufitu znajduje się nisko nad oknem - nie będzie można całkowicie go otworzyć.
Od wewnątrz lukarny wykańcza się płytami gipsowo-kartonowymi lub boazerią mocowaną do konstrukcji ścianek bocznych i zadaszenia. Trzeba przy tym pamiętać o ułożeniu pod pokryciem folii paroizolacyjnej, chroniącej przed zawilgoceniem izolację z wełny mineralnej.
Okna połaciowe mogą być montowane niemal w każdej konstrukcji dachowej, pod warunkiem, że kąt nachylenia połaci dachu wynosi w niej co najmniej 15°. Najlepiej, jeśli szerokość okna odpowiada rozstawowi krokwi (z tolerancją od 2 do 6 cm) - wtedy będzie je można zainstalować bez konieczności modyfikowania konstrukcji dachu. Okna o szerszej podstawie wymagają wycięcia fragmentu krokwi i zamontowania tzw. wymianu - poprzecznej belki zamocowanej do sąsiednich krokwi, na której oprze się koniec krokwi skróconej. Wymian należy umieścić w takim miejscu, aby możliwe było prawidłowe wykończenie ościeża - zwykle 10-15 cm od krawędzi ościeżnicy.
Wybierając wysokość osadzenia okna połaciowego pamiętajmy o możliwości jego wygodnego otwierania, a także o potrzebie zapewnienia możliwie najlepszego widoku na otoczenie. Przepisy wymagają, aby dolna jego krawędź usytuowana była co najmniej 85 cm od podłogi, optymalnie na wysokości 100-110 cm, górna natomiast - jeśli klamka lub uchwyt znajdują się u góry skrzydła, co spotyka się najczęściej - powinna znajdować się w zasięgu ręki, nie wyżej niż 180-200 cm od posadzki. Oczywiście, jeśli zależy nam na szczególnie dobrym oświetleniu - zwłaszcza w pomieszczeniu wysokim - okno można zamontować wyżej, ale wtedy do jego otwierania konieczne będzie używanie drążka lub zainstalowanie mechanizmu elektrycznego uchylania.
Do uszczelnienia miejsc połączenia okna połaciowego z dachem używa się kołnierzy uszczelniających dostosowanych do rodzaju pokrycia (płaskiego bądź falistego). Ich staranne zamocowanie jest bardzo istotne dla zapewnienia szczelności osadzenia ościeżnicy. Górna i boczne krawędzie kołnierza powinny znaleźć się pod pokryciem, natomiast dolny brzeg należy wywinąć na powierzchnię dachu. W miejscach przewidzianych przez producenta trzeba umieścić uszczelki, a w razie potrzeby połączenia uszczelnić dodatkowo masą elastyczną.
W dachach ocieplanych konieczne będzie odpowiednie ukształtowanie materiału izolacyjnego oraz zapewnienie ciągłości folii paroszczelnej i paroprzepuszczalnej. W celu zapewnienia optymalnego dopływu światła, a także by ograniczyć zaparowywanie szyby, wewnętrzne obramowanie okna musi być odpowiednio ukształtowane - dolna krawędź ościeża powinna być wykończona prostopadle do podłogi, górna natomiast - równoległa do jej powierzchni. Pod oknem warto zamontować grzejnik; ciepłe powietrze zapobiegnie zaparowywaniu szyby i przyspieszy topnienie gromadzącego się na oknie i wokół niego śniegu.
Koszt zbudowania lukarny z reguły będzie wyższy, niż zamontowania okna połaciowego o podobnej powierzchni przeszklenia (przy porównaniu takim warto jednak wziąć pod uwagę różnicę w możliwości zagospodarowania poddasza, większość lukarn zwiększa bowiem jego powierzchnię użytkową). W przypadku okna połaciowego dość łatwo określić koszty, gdyż ceny okien i robocizny są zwykle zestandaryzowane - wybierając okno o najczęściej stosowanych rozmiarach (78 x 118 cm), łącznie z akcesoriami montażowymi i robocizną musimy przygotować się na wydatek ok. 1200 zł.
Znacznie trudniej wyodrębnić koszt budowy lukarny, gdyż na ostateczną sumę składa się wiele prac wykonywanych na różnych etapach budowy. Przy budowie lukarny o podobnej powierzchni oszklenia i prostej konstrukcji należy liczyć się z wydatkiem przynajmniej o 50% większym, jednak dla konstrukcji bardziej skomplikowanych koszt ten może być znacznie wyższy.
Mimo oczywistych (i widocznych) różnic, każde z rozwiązań ma swoje zalety i mankamenty. Zanim podejmiemy decyzję, rozważmy możliwości techniczne (w budynku istniejącym np. racjonalniejszym rozwiązaniem będzie montaż okna połaciowego; budowa lukarny oznacza małą rewolucję).
Zastanówmy się też, który z wariantów będzie lepiej harmonizował ze stylem naszego domu. Jakkolwiek neutralne w wyglądzie okno połaciowe w większości przypadków "nie czyni krzywdy" nawet architekturze zabytkowej, tak lukarna w znaczący sposób "odciska się" na stylu budynku, powinna więc stanowić spójny z jego bryłą element.
Równie istotne będzie określenie głównego celu, który zamierzamy osiągnąć: czy będzie to efektywne, niedrogie doświetlenie poddasza (okno połaciowe), czy też powiększenie jego przestrzeni użytkowej, połączone z możliwością ciekawej aranżacji (lukarna). To drugie rozwiązanie pozwoli także uzyskać we wnętrzu kameralny klimat. I wreszcie... koszty - bardzo różne lecz wynikające z jakże odmiennej charakterystyki obu rozwiązań.
Redakcja BD
fot. otwierająca: L. Jampolska
8
